Σταφιδική συλλογική μνήμη και προφορική ιστορία

για τη μαύρη σταφίδα
Προφορική ιστορία

Η προφορική ιστορία είναι μια ιστορία που:
– δομείται γύρω από τους ανθρώπους,
– ζωντανεύει την ίδια την ιστορία και διευρύνει τον ορίζοντά της,
– φέρνει την ιστορία μέσα στην κοινότητα και τη βγάζει έξω από αυτήν,
– προσφέρει μια αμφισβήτηση των κοινών τόπων της ιστορίας,
– είναι ένα μέσο ριζικής μεταμόρφωσης της κοινωνικής σημασίας της ιστορίας,

Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν – Προφορική Ιστορία, 2002, 53.

Η Προφορική Ιστορία είναι μια πολύπλευρη προσέγγιση του παρελθόντος με διεπιστημονικό και συνεργατικό τρόπο. Στο επίκεντρό αυτής της ερευνητικής πρακτικής βρίσκεται η συνέντευξη με τους πρωταγωνιστές του παρελθόντος. Πρόκειται για μια “ιστορία από τα κάτω” που συμβάλλει στον εκδημοκρατισμό και τον εξανθρωπισμό της Ιστορίας και διαμορφώνει μια ιστορική γνώση και κρίση αναγνωρίζοντας την πολυμορφία των ανθρώπινων εμπειριών. Η προφορική Ιστορία δεν καταγράφει απλώς τις βιωμένες εμπειρίες ανθρώπων για να γεφυρώσει κενά στη γραπτή Ιστορία, αλλά συμβάλλει επίσης σε μια πληρέστερη κατανόηση του ιστορικού γίγνεσθαι μέσα από τις ερμηνείες των ίδιων των αφηγητών, όπως επισημαίνει η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, πρόεδρος της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας, ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Οι αφηγήσεις που καταγράφονται από τους ερευνητές της προφορικής ιστορίας μπορεί να επικεντρώνονται σε ιστορικά γεγονότα (μια φυσική καταστροφή, έναν πόλεμο, μια μεγάλη απεργία) ή σε προσωπικές εμπειρίες και βιώματα (καθημερινή ζωή, εμπειρίες από την Κατοχή, εμπειρίες μετανάστευσης) ή συνδυασμό τους. Η επεξεργασία των συνεντεύξεων και η αρχειοθέτησή τους με τρόπο που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στο μέλλον από άλλους ερευνητές είναι ένας από τους βασικούς στόχους της προφορικής ιστορίας.

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας δημιουργούνται από ανθρώπους της γειτονιάς, του τόπου, όχι απαραίτητα ιστορικούς. Στόχος τους είναι, αφού παρακολουθήσουν ειδικό εκπαιδευτικό σεμινάριο, να συλλέξουν μαρτυρίες και διηγήσεις, εφαρμόζοντας τη μεθοδολογία που διδάχθηκαν, με σκοπό να διαφυλάξουν αυτές τις μνήμες και να συνεισφέρουν επιπλέον οπτικές για ένα ιστορικό φαινόμενο.

Συλλογική μνήμη

Η ιδιαιτερότητα της προφορικής μαρτυρίας συνίσταται στην προφορικότητα και στη διαμεσολάβησή της από την μνήμη. Η συλλογική μνήμη αποτελεί επικοινωνιακή διαδικασία που προϋποθέτει την αναφορά σε μια κοινωνική ομάδα (π.χ. κοινωνική τάξη, εκκλησία, οικογένεια). Η σχέση της γλώσσας με τη συλλογική μνήμη είναι διαλεκτική, αφού η συλλογική μνήμη αναδύεται μέσα από τη γλώσσα (αφηγήσεις, συζητήσεις) και οι αναμνήσεις, με τη σειρά τους, είναι δομημένες γλωσσικά νοηματοδοτώντας το παρελθόν. Σύμφωνα με τη θεωρία της διαλογικότητας του Μιχαήλ Μπαχτίν (The Dialogic Imagination: Four Essays. Austin: University of Texas Press, 1981),  η γλώσσα είναι διαλογική, όπως είναι και η ίδια η ζωή από τη φύση της. Ο ανθρώπινος λόγος χαρακτηρίζεται από ετερογλωσσία και πολυφωνικότητα. Άλλοτε ενσωματώνει τη «φωνή» της παράδοσης, άλλοτε της εξουσίας, της ηλικιακής του ομάδας κ.λπ. Οι φωνές αυτές εκδηλώνονται σε διαφορετικά επίπεδα, διαλέγονται, αλλά και αναμετρώνται.

Από παραγωγικές συγκρούσεις αναδύεται η αμφισβήτηση του ορθολογικού και της ίδιας της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα δεν υπάρχει παρά μονάχα επειδή εμείς, κοινωνικά υποκείμενα (άτομα ή ομάδες), την κατασκευάζουμε σ’ ένα συγκεκριμένο περιβάλλον -με επιλογές, απλοποιήσεις, παραμορφώσεις, εκλογικεύσεις, πρόσθεση και αφαίρεση στοιχείων που φιλτράρονται κανονιστικά.
Η ανάμνηση είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό μια ανακατασκευή του παρελθόντος με τη βοήθεια δεδομένων που δανειζόμαστε στο παρόν, ανακατασκευή την οποία έχουν προετοιμάσει άλλες ανακατασκευές που έχουν δημιουργηθεί σε προηγούμενες εποχές κι απ’ όπου η εικόνα του παρελθόντος έχει προκύψει ήδη παραλλαγμένη.
Maurice Halbwachs, “Η συλλογική μνήμη”.

Ομάδα Προφορικής Ιστορίας για τη μαύρη σταφίδα

Ο οργανισμός Πριμαρόλια δημιούργησε την πρώτη Ομάδα Προφορικής ιστορίας για τη μαύρη σταφίδα, εξερευνώντας και καταγράφοντας πτυχές της ιστορίας από όλες τις περιοχές παραγωγής της αλλά και από λιμάνια και χώρες του εξωτερικού, εκεί που η μαύρη σταφίδα αποτελούσε -και αποτελεί- ένα πολύτιμο εισαγόμενο προϊόν, χτίζοντας έτσι ένα μεγάλο δίκτυο όχι μόνο εμπορικών και οικονομικών συναλλαγών αλλά και κοινωνικών και πολιτιστικών ανταλλαγών.

Γλωσσάρι της μαύρης σταφίδας

Λέξεις σημαίνει μνήμες. Κυρίως λέξεις ιδιαίτερες, λέξεις που χάνονται.

Ως πρώτο βήμα στην καταγραφή της προφορικής ιστορίας δημιουργήσαμε το Γλωσσάρι της μαύρης σταφίδας με μια αρχική καταγραφή λέξεων από την καλλιέργεια και την καθημερινότητα των ανθρώπων της μαύρης σταφίδας. Στόχος, πέρα από τη δημιουργία του λεξικού, είναι να μπορούν αυτές οι λέξεις να συνδεθούν με μνήμες, να ξυπνήσουν μνήμες και, ως εργαλείο πλέον της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας, να ανασύρουν ιστορίες από το παρελθόν, συνεισφέροντας στη διεξαγωγή των συνεντεύξεων.

Η συνεισφορά σας στον εμπλουτισμό του μπορεί να είναι σημαντική.

Η προφορική ιστορία αποτελεί ένα ιστοριογραφικό πεδίο που στηρίζεται στην ανάλυση προφορικών μαρτυριών, οι οποίες είναι προϊόντα συνέντευξης. Οι μαρτυρίες διαμεσολαβούνται από τη μνήμη, καθώς το υποκείμενο μιλά για τις εμπειρίες του από το παρελθόν. Στόχος της προφορικής ιστορίας είναι να κατανοήσει το υποκείμενο στο παρελθόν και να φωτίσει τη διαδικασία διαμόρφωσής του μέσα από την σχέση του με άλλα υποκείμενα αλλά και μέσα από την σχέση του με τις κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές και οικονομικές διαδικασίες στις οποίες ήταν τοποθετημένο.

Το παρόν έργο υλοποιείται σε συνεργασία του φορέα Πριμαρόλια, του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ), της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας (ΕΠΙ) και βρίσκεται υπό την αιγίδα και υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Στόχος του έργου είναι η μελέτη και καταγραφή της συλλογικής μνήμης και της προφορικής ιστορίας γύρω από τη μαύρη σταφίδα. Η έκταση της έρευνας καλύπτει τις περιοχές παραγωγής μαύρης σταφίδας, Αχαΐα, Κορινθία, Ηλεία, Μεσσηνία, Ζάκυνθο, Κεφαλλονιά και Ιθάκη.

“..η ειδική συμβολή της προφορικής ιστορίας έγκειται στο να συμπεριληφθούν στην ιστορική έρευνα οι εμπειρίες και οι προοπτικές ομάδων ανθρώπων, οι οποίες σε διαφορετική περίπτωση, θα είχαν μείνει «κρυμμένες από την Ιστορία».

Robert Perks & Alistair Thomson, The Oral History Reader

Τα αποτελέσματα του έργου είναι:

  • Η δημιουργία της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας και συλλογικής μνήμης για τη μαύρη σταφίδα.
  • Συνεντεύξεις από τις περιοχές παραγωγής και εμπορίου μαύρης σταφίδας (οι συνεντεύξεις συνεχίζονται)
  • Ψηφιακό αποθετήριο συλλογικής μνήμης και προφορικής ιστορίας,
  • Στο Φεστιβάλ Πριμαρόλια 2021 οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να περιπλανηθούν στον κήπο ακούγοντας ηχητικές ιστορίες με την μορφή μιας in situ (επιτόπιας) ηχητικής παρέμβασης, με πληροφορίες και επεξεργασμένο υλικό από το εν εξελίξει project της «Προφορικής ιστορίας» για τη μαύρη σταφίδα, ως στοιχείου πολιτιστικής κληρονομιάς και συλλογικής μνήμης για τις περιοχές της Πελοποννήσου και των Ιονίων Νήσων, τόπους καλλιέργειας της μαύρης σταφίδας. Επίσης, την  Κυριακή 3 Οκτωβρίου 2021 πραγματοποιήθηκε μια συγκινητική, δια ζώσης, εκδήλωση διαμοιρασμού ιστοριών από σταφιδοπαραγωγούς και σταφιδεργάτες από περιοχές της Αχαΐας και Ηλείας. Στην εκδήλωση συμμετείχε ομάδα ερευνητών της ΟΠΙ-ΜΑΣ και ακαδημαϊκών από τον χώρο της δημόσιας ιστορίας και της προφορικής ιστορίας, όπως ο Χάρης Αθανασιάδης (Διευθυντής του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών “Δημόσια Ιστορία” στο ΕΑΠ) και η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (Πρόεδρος Ένωσης Προφορικής Ιστορίας & Ομότιμη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο ΙΑΚΑ – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), υπογραμμίζοντας την σημασία εξέλιξης του έργου της Προφορικής ιστορίας από τον οργανισμό Πριμαρόλια.

Η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας για τη ΜΑύρη Σταφίδα δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του έργου Σταφιδική Συλλογική Μνήμη τον Οκτώβριο 2020.

Η ομάδα αποτελείται από 7 μέλη, κατά κύριο λόγο ιστορικούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών σπουδών «Δημόσια ιστορία» του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου, που είναι κάτοικοι των περιοχών της μαύρης σταφίδας. Οι ερευνητές αλφαβητικά είναι οι Αντωνόπουλος Κώστας, Κόλλιας Χρήστος, Μερσυνιά Μαρία, Ντεμερούκα Μαργαρίτα, Παπαγιαννόπουλος Γιάννης, Πάτρα Ντένια και Πολυδώρου Αντώνης.

Τα βήματα που ακολουθήθηκαν για τη σύσταση και τη λειτουργία της ομάδας ήταν τα εξής:

  1. Εκπαίδευση των μελών της ομάδας από μέλη της ακαδημαϊκής και ερευνητικής κοινότητας:
    • Αντώνης Αντωνίου, Ιστορικός, διδάσκων στο Παν. Θεσσαλίας, μέλος Δ.Σ. της ΕΠΙ
    • Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Κοινωνική ανθρωπολόγος, Ομότιμη καθηγήτρια Παν. Θεσσαλίας, Πρόεδρος της ΕΠΙ
    • Μαρία Καραστεργίου, Κοινωνική ανθρωπολόγος, Γραμματέας της ΕΠΙ
    • Στάθης Κουτρουβίδης, Ιστορικός, υπάλληλος Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων
    • Δήμητρα Λαμπροπούλου, Ιστορικός, Επίκουρη καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ
    • Χάρης Αθανασιάδης, Καθηγητής Παν. Ιωαννίνων, Διευθυντής ΠΜΣ “Δημόσια ιστορία” του ΕΑΠ.

Η εκπαίδευση διαρθρώθηκε σε τέσσερα (4) σεμιναριακά μαθήματα, διάρκειας 4 ωρών το καθένα, τα οποία πραγματοποιήθηκαν μέσω της πλατφόρμας ΖΟΟΜ.

2. Έρευνα και υλοποίηση συνεντεύξεων,

3. Καταγραφή, επεξεργασία και δημοσίευση συνεντεύξεων.

Φωτογραφίες από τα σεμινάρια της ΟΠΙ-ΜΑΣ: 

Το γλωσσάρι της μαύρης σταφίδας:

Οι ερευνητές της ΟΠΙ-ΜΑΣ

Η προφορική ιστορία της μαύρης σταφίδας στο Φεστιβάλ Πριμαρόλια 2021

Με την υποστήριξη

Logo Αχαΐα Αναπτυξιακή
Logo PES GR